Bez czarny

Author článku: Dagmar Haladová

Bez czarny, technicznie nazywany Sambucus nigra, popularnie zwany bzem, jest naszym największym rodzimym ziołem leczniczym. Krzew ten obficie występuje w przyrodzie i można go spotkać praktycznie wszędzie – w miastach, parkach, w pobliżu rzek i wzdłuż poboczy dróg. Cała roślina może być przetwarzana przez cały rok, od liści przez kwiaty do owoców. Jeśli chcesz mieć tę roślinę leczniczą zawsze pod ręką, dobrze poradzi sobie także w ogrodzie. Ponadto do wyboru są także różne odmiany, które mogą być nie tylko użyteczne, ale także ozdobne.

Jak uprawiać bez czarny

Owoce czarnego bzu od wieków stosowane są w medycynie ludowej. Należy do rzędu szczeciowców, do którego należy również np. kozłek lekarski. Roślina ta występuje na naszym terenie oraz w całej południowej i środkowej Europie i jest u nas powszechnie spotykana w naturze. Dorasta do wysokości od 3 do 7 metrów.

Można go rozpoznać po jajowatych, dziwnie pierzastych liściach, które są ułożone w grupach po pięć. W porze kwitnienia jest niemal nie do pomylenia – jego kształt i zapach są specyficzne dla bzu, podobnie jak jego owoce. Nigdy nie spożywa się ich w stanie świeżym, gdyż mają działanie przeczyszczające, ale można się go łatwo pozbyć gotując lub susząc jagody. Liście i kora również nie są przyjmowane wewnętrznie, gdyż zawierają trujące składniki, które mogą powodować wymioty i biegunkę.

Uprawa bzu czarnego

Ze względu na wysokość i wielkość krzewu, należy zapewnić mu dużo miejsca w ogrodzie. Roślina ta potrzebuje gleby gliniasto-piaszczystej, dobrze zaopatrzonej w składniki odżywcze i wodę. Jest bardzo łatwy w uprawie. Ważne jest coroczne przycinanie i nawożenie azotem, gdyż jest on niezbędny roślinie do wyrastania nowych gałęzi.Nie lubi suszy. Jeśli pogoda jest gorąca, podlewaj ją od czasu do czasu. Krzew bardzo dobrze znosi wszystkie lokalne warunki pogodowe. Nie musi się martwić o ostre zimy.

Uprawa bzu czarnego z nasion

Jeśli chcesz wyhodować własny krzew bzu czarnego, możesz to zrobić poprzez wstępną uprawę rośliny z nasion. Jest to bardzo łatwe, ponieważ nasiona bzu są powszechnie rozmnażane również w warunkach naturalnych, więc szybko kiełkują i są bardzo odporne. Ptaki, które żywią się dojrzałymi owocami, roznoszą je dalej od rośliny macierzystej.

Nie musisz kupować nasion bzu tylko w centrum ogrodniczym. Można je uzyskać z dojrzałych owoców krzewu, który można znaleźć np. w stanie dzikim. Jesienią zbieramy te owoce, przecinamy je na pół i sadzimy w podłożu odpowiednim do kiełkowania nasion. Pojemniki z nasionami pozostawić w ciepłym, jasnym miejscu. Do wiosny staną się na tyle silne, że będzie można je przesadzić na wybrane miejsce.

Uprawa bzu czarnego w ogrodzie

Dojrzałe sadzonki należy sadzić w miejscu słonecznym lub półcienistym, gdzie krzew będzie miał dużo miejsca do wzrostu. Jeśli posadzimy go w pobliżu pryzmy kompostowej, krzew będzie rósł szybciej, nie będzie cierpiał z powodu braku składników odżywczych i pomoże kompostowi dojrzeć. Jeśli chcesz posadzić więcej bzów lub jeśli w pobliżu posadzisz krzewy innych gatunków, zawsze zachowaj odległość co najmniej 4,5 metra.

Posiadanie bzu czarnego w ogrodzie przynosi plantatorowi jeszcze jedną wielką korzyść. Wielu ogrodników może zaświadczyć, że po zasadzeniu tej rośliny z ogrodu zniknęły krety i nornice. Świeże liście bzu można również wpychać do ich nor. Ich aromat skutecznie odpędza je jeszcze szybciej niż sam krzak.

Jak sadzić bez czarny

Sadzonki bzu czarnego można albo wstępnie wyhodować z nasion, jak wspomniano wyżej, albo kupić już wyhodowane w sklepie ogrodniczym. Zaletą jest to, że krzewy są już na tyle silne, że można je posadzić w gruncie, a my nie musimy zadowolić się tylko „dziką” odmianą, ale możemy wybierać spośród wielu innych, które może nie są tak wysokie, więc lepiej pasują do ogrodu, a dodatkowo są dekoracyjne dzięki pięknym kwiatom.

Sadzić bez wiosną, najlepiej w kwietniu, gdy ziemia nie jest zamarznięta. Umieść krzew wraz z całą bryłą korzeniową w przygotowanym dołku, dodaj porcję kompostu i przykryj korzenie świeżą ziemią. Odstępy między krzewami lub innymi dojrzałymi roślinami powinny być zachowane w granicach od 4,5 do 5,5 metra.

Nawożenie bzu czarnego

Pomimo tego, że jest bardzo mało wymagająca i w naturze rośnie niemal wszędzie, w ogrodach musi być nawożona, aby osiągnąć najwyższy plon. Jeśli posadzimy krzew obok pryzmy kompostowej, prawdopodobnie będzie on ubogi w składniki odżywcze i oszczędzi nam kłopotu, ale nie każdy ma taką przestrzeń. Dlatego w sezonie wegetacyjnym należy regularnie nawozić nawozem bogatym w azot. Tego pierwiastka potrzebuje najbardziej; jest on ważny dla wzrostu nowych pędów, które w pierwszym roku wydadzą kwiaty i owoce.

Patrząc na to z innej strony, z samego bzu można zrobić organiczny nawóz dla innych roślin. Przygotuj go gotując 100 g liści, kory i pędów w litrze wody przez około pół godziny. Po schłodzeniu zastosować. Odwar ten dzięki zawartej w nim taninie odstrasza mszyce i wciornastki, mączlika kapuścianego, a także gryzonie i krety. Stosuje się go nie tylko w formie oprysku na roślinę, ale także bezpośrednio do gleby wraz z podlewaniem tak jak nawóz.

Rozmnażanie bzu czargnego

Bez może być propagowany na wiele sposobów. Pierwszym z nich jest rozmnażanie nasion, które omawialiśmy już w poprzednich rozdziałach. Drugim sposobem są sadzonki. Nowe pędy przycina się na przełomie lipca i sierpnia. Idealna długość cięcia to 10-20 centymetrów. Ma bardzo dobre zdolności regeneracyjne, więc łatwo i szybko się ukorzeni.

Kwitnący bez czarny

Kwiat bzu czarnego kwitnie stopniowo od maja do sierpnia. Kwiaty mają biało-żółty kolor i są ułożone w wiechach. Pojedyncze kwiaty mają pięciopłatkową korolę i są obupłciowe. Mają też silny i przyjemny zapach, który w czasie kwitnienia można wyczuć w odległości kilku metrów od krzewu. Kwiaty dojrzewają pod koniec sierpnia w małe, okrągłe pestkowce, które mają kolor ciemnoczerwono-purpurowy do czarnego.

Jak ciąć bez czarny

W sezonie wegetacyjnym uciekamy się do strzyżenia z kilku powodów. Pierwszym z nich jest ścięcie kwiatostanów, z których następnie można zrobić herbatę lub syrop. Możemy również zbierać owoce, które są traktowane w podobny sposób jak kwiaty. Jeśli chcesz zebrać jak najwięcej, zacznij bez przycinania już od wiosny. Kwiaty pojawiają się głównie na pędach jednorocznych, dlatego należy usuwać stare pędy, aby zachęcić do tworzenia nowych. Gdy już zakwitną, znów się ich pozbędziemy.

Jak suszyć bez czarny

Zarówno kwiaty jak i owoce mogą być suszone. Jeśli chodzi o kwiaty, to zbieramy całe, dobrze otwarte kwiatostany. Nie możemy jednak przegapić idealnego czasu; kwiaty nie mogą zacząć przekwitać i opadać. W tym momencie odcinamy kwiaty i możemy je powiesić do góry nogami w skupiskach (jak to się robi np. z lawendą) lub po prostu rozłożyć i pozwolić im zwiędnąć (aby pozbyć się owadów), a następnie wysuszyć w zacienionym, ciepłym i dobrze wentylowanym miejscu.

Można również użyć suszarki do owoców i ziół; w tym przypadku temperatura nie powinna przekraczać 40°C. Ta metoda może być preferowana, ponieważ suszenie powinno być szybkie. Jeśli proces ten będzie się przedłużał, kwiaty mogą czernieć lub pojawić się na nich pleśń. Wysuszone ziele przechowuje się następnie w szczelnie zamkniętym szklanym pojemniku w suchym, ciemnym miejscu i wykorzystuje np. do parzenia herbaty.

Owoce bzu czarnego zaczynają dojrzewać pod koniec sierpnia do początku września. W tym czasie zbierane są również. Owoce czarnego bzu należy natychmiast oderwać od łodygi, gdyż wpływa to niekorzystnie na ich smak. Następnie są one dobrze myte i suszone na słońcu lub ponownie w suszarce do owoców lub w piekarniku, przy czym temperaturę owoców można podnieść do 60 °C. Owoce bzu czarnego są wykorzystywane w dżemach i mieszankach herbacianych.

Pokrój bzu czarnego

Przy sadzeniu wskazane jest przycinanie gałęzi. Jeśli chcemy w jakiś sposób kształtować busz, to oczywiście robimy to z wyczuciem. Bez czarny znosi jednak bardzo radykalne przycinanie, co jest korzystne także dla Ciebie i Twoich zbiorów w następnym roku, które niewątpliwie będą wyższe. Zawsze jesienią usuwamy z krzewów stare gałęzie. W sezonie wegetacyjnym przycinamy wtedy tylko młodsze pędy, które mogą kształtować krzew.

Bez czarny

Odmiany bzu czarnego

Ten rodzaj wyższych roślin dwuliściennych obejmuje do 40 różnych gatunków drzew i ziół, które występują nie tylko w naszej strefie umiarkowanej, ale także np. w subtropikach. W Polsce możemy spotkać 3 gatunki:

Bez czarny – To jest właściwie to, o czym jest ten artykuł. Od wieków cieszy się popularnością ze względu na niewątpliwe pozytywne działanie na organizm człowieka oraz możliwość wykorzystania całej rośliny do celów leczniczych. Jak wskazuje nazwa gatunkowa, owoce tego bzu są czarne.

Bez czerwony – kolejny gatunek występujący swobodnie w polskiej naturze. Od bzu czarnego różni się przede wszystkim kolorem owoców (tutaj są one głęboko czerwone), krzew jest też nieco niższy. Podobnie jak jego krewny, czerwony bez jest również leczniczy i częściowo jadalny. W tym przypadku konieczne jest usunięcie ziaren z jagód, które w dużych ilościach mogą być toksyczne. Najczęściej jednak wykorzystywany jest jako pożywny pokarm dla ptaków.

Bez hebd – w okresie kwitnienia i dojrzewania może być mylony z bzem czarnym. Jednak bez hedb dorasta do zaledwie 0,5 do 2 metrów. Kwiatostany nie są tak efektowne, pestkowce są ciemnofioletowe do czarnych. Cała roślina jest toksyczna, łącznie z surowymi owocami. Dawniej ze świeżych owoców robiono sok, który stosowano w leczeniu astmy, ale roślina ta nie jest wykorzystywana we współczesnej medycynie.

Do innych gatunków bzu czarnego, które nie występują na naszym terenie, należą:

• Bez rodzaju melanocarpa
• Pacifyczny bez koralowy
• Kamczacki bez koralowy
• Bez kanadyjski
• Amerykański bez koralowy

Odmiany bzu czarnego

‚Sambo‘ – Jest to odmiana słowacka charakteryzująca się bardziej zwartym kształtem krzewu i wysoką plennością. Kolor kwiatów i owoców jest typowy dla bzu, podobnie jak ich smak.

‚Red Holy‘ – ta odmiana jest używana bardziej jako ozdobna. Ma ciemnoczerwone liście i różowawe kwiaty pachnące cytryną.

‚Black Beauty‘ – znów raczej gatunek ozdobny, rozpoznawalny po bordowych liściach i bladoróżowych kwiatach. Owoce są czarne.

‚Hashberg‘ – austriacka odmiana charakteryzuje się dużym pokrojem, typowym smakiem jagód i mniejszą plennością (w porównaniu z Sambu). Jest też bardziej podatna na choroby wirusowe.

Inne odmiany bzu czarnego

• ‚Samyl‘
• ‚Mammut‘
• ‚Heidegg 13‘
• ‚Black Town’
• ‚Laciniata‘

Odmiany bzu czerwonego

• ‚Goldenlocks‘
• ‚Plumosa Aurea‘
• ‚Sutherland Gold’
  

Działanie bzu czarnego

Jako zioło lecznicze, czarny bez ma naprawdę szerokie spektrum działania. Nie na darmo przysłowie mówi: „Pokłoń się przed rumiankiem, potem uklęknij przed bzem”. Każda część tego krzewu zawiera jednak nieco inne składniki, dlatego może być też wykorzystywana do różnych celów.

Kwiaty – są pełne olejków eterycznych, nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 i 6, garbników, tanin, flawonoidów, glikozydów itp. Kwiaty mają działanie moczopędne i pomagają usunąć nadmiar wody z organizmu. Popijanie odwaru jest przydatne przy gorączce, przekrwieniu i kaszlu. Jest również doskonały dla całego układu pokarmowego; pomaga na nudności, bóle brzucha, biegunkę, wzdęcia i wspomaga trawienie.

Owoce – podobnie jak kwiaty zawierają glikozydy, ale zawierają też szereg witamin w stosunkowo wysokim stężeniu. Główne obecne w nim witaminy to witamina C i B. Dzięki temu owoc ten nadaje się do leczenia chorób nerwowych. Owoce zawsze jada się ugotowane lub dobrze wysuszone. W stanie świeżym są lekko trujące, a ich spożycie może wywołać mdłości lub biegunkę.

Kůra a listy – wcześniej liście bzu były używane na wszelkie obrzęki i stany zapalne jako okład. Kora była stosowana do wywoływania wymiotów lub jako środek przeczyszczający. Dziś te części rośliny nie są wykorzystywane w związku ze zdrowiem człowieka.

Lista efektów działania bzu czarnego:

• Pomoc w przeziębieniu i grypie
• Odciąża śluz z oskrzeli i dróg oddechowych, łagodzi zatkane zatoki
• Wywołuje pocenie się
• Działa moczopędnie i łagodnie przeczyszczająco
• Pomaga na bóle głowy, bóle uszu i bóle zębów
• Łagodzi bóle pochodzenia nerwowego (rwa kulszowa, wypadnięte dyski, zapalenie nerwów,…)

Do czego stosować bez czarny

• W medycynie ludowej
• W aptece (zwłaszcza kwiat)
• Jako nawóz organiczny
• Jako ekologiczny środek owadobójczy i broń w walce z kretami i nornicami
• Do celów estetycznych – drzewo ozdobne
• W przemyśle spożywczym (barwnik spożywczy z jagód)
• W kuchni (smażony kwiat czarnego bzu, sok, herbata)
• Do wyrobu instrumentów muzycznych (słowackich fujar lub różnych gwizdków)

Przezimowanie bzu czarnego

Bez czarny to zioło powszechnie występujące w Polsce. Jest więc dobrze przystosowany do naszych zim i bez większego uszczerbku może przetrwać nawet gorzkie mrozy. Nie potrzeba więc żadnych przygotowań, aby przetrwać zimę. Aby jednak poprawić kondycję krzewu, warto jesienią dobrze go przyciąć i pozbyć się starych gałęzi, które nie będą już owocować.

Bez czarny w kuchni

Syrop z bzu czarnego

Do przygotowania potrzebujemy około 40 kwiatów bzu, które dobrze myjemy, wkładamy do dużego pojemnika, zalewamy 2 litrami wody i odstawiamy na noc. Nie przykrywaj pojemnika, aby kwiat bzu nie parował. Po około 10 godzinach przecedzić płyn do garnka, wycisnąć kwiaty, dodać kilogram cukru trzcinowego i sok z jednej cytryny. Doprowadź mieszaninę do wrzenia, a następnie pozwól jej bardzo delikatnie bulgotać przez około 20 minut. Gorący syrop przelać do szklanych zamykanych butelek i przechowywać w chłodnym miejscu.

Smażony kwiat bzu czarnego

Dobrze umyte i osuszone kwiaty czarnego bzu obtoczyć w cieście z ciemnego piwa, jajka, mąki półgrubej, mielonego imbiru, soli i pieprzu. Ciasto nie może być zbyt rzadkie. Na rozgrzany na patelni olej wrzucamy zawinięte kwiaty, łodygą do góry. Odetnij je w trakcie smażenia, a gdy kwiaty będą złotobrązowe, odsącz nadmiar tłuszczu papierowym ręcznikiem kuchennym i podawaj.

Herbata z czarnego bzu przeciw przeziębieniom i grypie

Przygotuj mieszankę herbacianą z 25 g kwiatu lipy, 25 g kwiatu bzu, 20 g owoców róży i 10 g organicznej skórki pomarańczowej. Wszystkie składniki w stanie suszonym wymieszać, jedną łyżeczkę mieszanki zalać 250 ml gorącej wody i pozostawić do zaparzenia na około 10 minut. Pij herbatę trzy razy dziennie.

Herbata z czarnego bzu do przeziębienia i kaszlu

Potrzebujemy 20 g suszonego bzu, 20 g macierzanki, 20 g mięty i 20 g rumianku. Łyżeczkę mieszanki zalać 250 ml gorącej wody i pozostawić do zaparzenia. Przecedzony odwar pić trzy razy dziennie.

Choroby bzu czarnego

Bez czarny jest rośliną odporną i wytrzymałą również pod tym względem. Niewiele cierpi od szkodników i chorób. Często na krzewach bzu pojawiają się mszyce, ale nie mają one szans na uszkodzenie lub zabicie rośliny. W rzeczywistości ich obecność na drzewach bzu w ogrodzie jest pożądana przez wielu ogrodników, ponieważ utrzymuje stabilną populację owadów zjadających mszyce. Choroby takie jak szara pleśń mogą zaatakować kwiaty, które z powodu jej obecności stają się zwiędnięte i niezdatne do użytku.